ეთიკა გვასწავლის, რა არის მორალურად სწორი და რა − არა. რა არის მორალი და არის კი იგი უნივერსალური მთელი მსოფლიოსთვის? რას ეფუძნებოდა მორალი სხვადასხვა დროსა და კულტურაში და რას ეყრდნობა ქრისტიანული ეთიკა? არის კი ის მორალის უნივერსალური სახელმძღვანელო, რომელსაც შეუძლია, დაეყრდნოს კაცობრიობა?.. არსებობს სხვადასხვა თეორია, რომლებიც რადიკალურად განსხვავდება მორალურობის ქრისტიანული აღქმისგან. განვიხილოთ რამდენიმე მათგანი.
სიმართლე ძალის მხარესაა
ძველ ბერძენ ფილოსოფოს ტრასიმაქეს მიაწერენ შეხედულებას, რომ სამართლიანია ის, რაც ძლიერი პარტიის ინტერესს გამოხატავს; სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ძალაუფლების მქონეთა მიერ განისაზღვრება ის, რაც სწორია მორალურად. მიუხედავად იმისა, რომ ეს არ არის ფართოდ გავრცელებული თვალსაზრისი, პრაქტიკაში იგი ძალიან ხშირად გვხვდება. ამ თეორიის მცდარობას, რომლის მიხედვითაც ძალა წარმოშობს სამართლიანობას, ცხადყოფს მსოფლიო ტირანთა მაგალითი ნერონიდან მოყოლებული ვიდრე სტალინამდე, რადგან ისტორია მოწმობს, რომ ძალაუფლება რყვნის ადამიანს, ხოლო აბსოლუტური ძალაუფლება რყვნის აბსოლუტურად. ასეთივე წარმატებითაა შესაძლებელი, რომ იყო ძლიერი სიკეთისა და სამართლიანობის გარეშე და შესაძლებელია − იყო კეთილი და სამართლიანი ძლიერების გარეშეც.
მორალი ჩვეულებაა
სხვა ეთიკური თეორია ამტკიცებს, რომ ის, თუ რა არის მორალურად მისაღები, განისაზღვრება ჯგუფის მიერ, ანუ ეთიკას ეთნიკური ჯგუფი განსაზღვრავს. მორალურად მიიჩნევა ის, რასაც თემი აღიარებს, რომ სწორია. ყოველი საზოგადოება საკუთარ ზნეობას ქმნის და როდესაც ვხედავთ მსგავსებას სხვადასხვა სოციუმში არსებულ სხვადასხვა მორალურ კოდექსს შორის, ეს აიხსნება საერთო საჭიროებებით და არა რაიმე უნივერსალური მორალური ნორმების არსებობით.
ამ პოზიციის პირველი პრობლემა „შეუმცდარობაზე“ პრეტენზიაა მხოლოდ იმიტომ, რომ თუ ვიღაც რაღაცას აკეთებს, ეს არ ნიშნავს მის ავტომატურ მართებულობას. ასე რომ იყოს, გაუპატიურება, მკვლელობა და სხვა დანაშაულებანი ავტომატურად სწორ ქმედებად მიიჩნეოდა. მეორე, თუ ყოველი თემის ნორმები სწორია, გამოდის, რომ აღარ არსებობს გზა სამართლის პოვნისა სხვადასხვა თემს შორის წარმოქმნილ კონფლიქტებში და თუ არ იარსებებს ყოველ თემზე მაღლა მდგომი მორალური პრინციპები, მაშინ ისინი ვერც ჩიხიდან გამოსავალს იპოვიან. მესამე, თუ მორალი შეფარდებითია თითოეული ჯგუფისთვის, მაშ, ორი საპირისპირო მორალური პრინციპიც სწორი უნდა იყოს, თუმცა ეს შეუძლებელია.
ადამიანია საზომი
ძველი ბერძენი ფილოსოფოსი პროტაგორა ამტკიცებდა, რომ „ადამიანია ყველაფრის საზომი“. ეს ნიშნავს იმას, რომ თითოეული პიროვნების ნებაა, რას მიიჩნევს სწორად და რას – არასწორად. ეს თეორია თავისთავად გულისხმობს, რომ შესაძლოა მავანისთვის სასტიკი ქმედება იყოს მისაღები და მოსაწონი, რაც შელახავს სხვის უფლებას. ეს თეორია გამორიცხავს ერთიანი კანონის არსებობას საზოგადოებისთვის, რაც იმას ნიშნავს, რომ საზოგადოების არსებობა საერთოდ შეუძლებელი ხდება, რადგან ის სწორედ ერთობას ეფუძნება და თუ ყველა იმას გააკეთებს, რაც მოესურვება, შეიქმნება ქაოსი.
კაცთა მოდგმაა სამართლის საფუძველი
ეს თეორია სიკეთის სტანდარტად კაცთა მოდგმას აყენებს. ამ შემთხვევაში ნაწილი აღარ განსაზღვრავს, თუ რა არის სწორი მთელისათვის, არამედ მთელი განსაზღვრავს, რა არის სწორი ნაწილისათვის. ამ თეორიის საწინააღმდეგოდ უნდა ითქვას, რომ კაცთა მოდგმა, შესაძლოა, შეცდეს. წარმოიდგინეთ, რა მოხდება, თუ მთელი თემი გადაწყვეტს, რომ პრობლემებიდან საუკეთესო გამოსავალი ჯონსთაუნის მსგავსად მასობრივი თვითმკვლელობის ჩადენაა?.. ჩვენ არ ვიცით, კაცთა მოდგმა „უკეთესია“ თუ „უარესი“, თუ მის გარეთ არ არის სრულყოფილი სტანდარტი, რომლის მიხედვითაც ჩვენ შეფასებას შევძლებთ.
სწორია ზომიერება
არისტოტელეს მიხედვით, მორალურობა ზომიერებაში გამოიხატება და სწორი „ოქროს შუალედია“. მას მიაჩნდა, რომ თავშეკავებულობა ასეთი შუალედია მაამებლობასა და გულგრილობას შორის, ხოლო სიამაყე ზომიერებაა ეგოიზმსა და თავმდაბლობას შორის. ასევე სიმამაცეც შიშისა და აგრესიის შუაში დგას.
ეჭვგარეშეა, რომ ზომიერება ხშირად ყველაზე გონივრული ქმედებაა, მაგრამ არის კი ის მორალურობის არსი? ზოგჯერ სწორი ქმედება სცდება ზომიერების ფარგლებს და სასწრაფო დახმარების აღმოჩენის, აგრესორის წინააღმდეგ მიმართული ომისა თუ თავდაცვის დროს ზომიერება საუკეთესო ქმედება არ გახლავთ. ასევე შეუძლებელია ზომიერების დაცვა ზოგიერთ საკითხში, მაგალითად, შეუძლებელია, ზომიერად გიყვარდეს ან ზომიერად მადლიერი იყო. ასე რომ, ზომიერება კარგია, მაგრამ ის არ არის უნივერსალური ეთიკური კანონი.
სწორია ის, რასაც სიამოვნება მოაქვს
ეპიკურედან (ძვ. წ-აღ. მე-4 ს.) დაწყებული, ჰედონისტები აცხადებენ, რომ მორალურად სწორია ის, რასაც სიამოვნება მოაქვს და პირიქით, არასწორია ის, რასაც მოაქვს ტკივილი. ისინი ამბობენ, რომ „კარგი“ არის ის, რასაც უფრო მეტი სიამოვნება და ნაკლები ტკივილი მოაქვს ადამიანთა უმრავლესობისათვის. სიტყვა „კარგის“ განსაზღვრება ერთმნიშვნელოვანი არ არის, რადგან ყველა სიამოვნება არ არის კარგი (სადიზმი) და არც ყველა ტკივილია ცუდი (გამაფრთხილებელი ტკივილი). ასევე გაურკვეველია, რა სახის სიამოვნება უნდა მივიჩნიოთ საზომად: სულიერი, ხორციელი, ფსიქოლოგიური? მყისიერი თუ საბოლოო? ამ ცხოვრებაში თუ მომავალში? ჯგუფისთვის უნდა იყოს ეს სიამოვნება განსაზღვრული, პიროვნებისთვის თუ კაცობრიობისთვის?
სიკეთე სიკეთის გულისათვის
არისტოტელეს მიბაძვით ზოგიერთებმა სიკეთე განსაზღვრეს, როგორც საკუთარი თავისთვის სასურველი რამ, თავისში და თავისივე თავისთვის არსებული. ეს არის მორალური ფასეულობა, როგორც მიზანი და არა − როგორც საშუალება. იგი არ უნდა გამოვიყენოთ, როგორც საშუალება რაიმეს მისაღწევად (მაგ., სიმდიდრე). სიკეთე სიკეთის გულისთვის უნდა იყოს.
ეს თეორია რეალურად არ განსაზღვრავს მორალურად სწორი ქმედების არსს, არამედ მიუთითებს მიმართულებას იქით, სადაც პიროვნება პოვებს სიკეთეს.
სიკეთე ის არის, რაც ღმერთს სურს
ეს სიკეთის ქრისტიანული გაგებაა. ამის საწინააღმდეგოდ ორ რამეს ამბობენ: პირველი, რომ ამ თვალსაზრისს ავტორიტარიზმის ფორმა აქვს და მეორე, რომ სიკეთის განსაზღვრება ღმერთის ნება-სურვილის მიხედვით თვითნებობა და დესპოტიზმია. შეზღუდული ქმნილება თუ წამოაყენებს ავტორიტეტზე პრეტენზიას, მაშინ შეიძლება ავტორიტარიზმზე საუბარი, თუმცა, თუ აბსოლუტური, მორალურად სრულყოფილი ღმერთი არსებობს, მაშინ, თავისი ჭეშმარიტი ბუნებით, ის არის პირველადი ავტორიტეტი და სტანდარტი იმისა, თუ რა არის სიკეთე. თვალსაზრისი „ღმერთის თვითნებობის“ შესახებ ეხება სიკეთის განსაზღვრების ვოლუნტარისტულ და არა არსობრივ ხედვას. ვოლუნტარისტები ამბობენ, რომ სიკეთე იმიტომ არის სიკეთე, რომ ღმერთს ასე სურს, ხოლო არსობრივი ხედვის მომხრე მიიჩნევს, რომ ღმერთს სურს რაღაც იმიტომ, რომ საკუთარი ბუნების შესაბამისად ის არის კეთილი. ღვთაებრივ ბრძანებათა ეს ფორმა სძლევს ამ კრიტიკას და აყალიბებს საფუძველს ქრისტიანული ეთიკისთვის.
ქრისტიანული ეთიკა
ქრისტიანული ეთიკა ღვთაებრივ ბრძანებათა პოზიციაა. ეთიკური მოვალეობა ღვთაებრივი მითითებაა. ცხადია, ღმერთისგან მოცემული ეთიკური ბრძანებანი შეესაბამება მის უცვლელ მორალურ ხასიათს. ეს ნიშნავს, რომ ღმერთს სურს ის, რაც სწორია თავისი საკუთარი მორალური ატრიბუტების შესაბამისად. ღმერთს არასდროს სურს რაიმე, რაც თავის უცვლელ მორალურ ხასიათს ეწინააღმდეგება, ვინაიდან ღმერთის მორალური ხასიათი არ იცვლება (მალაქ. 3:6; იაკ. 1:17). ცხადი ხდება, რომ მისი ბუნებიდან გამომდინარე მორალური მოვალეობანი აბსოლუტურია, ე. ი. ისინი ყველასთვის აუცილებელია ყველგან და ყოველთვის. რაღა თქმა უნდა, ღმერთის ყველა ნება-სურვილი არ გამომდინარეობს აუცილებლად მისი უცვლელი ბუნებიდან, მაგრამ გამომდინარეობს დამოუკიდებლად მისი ნებიდან. მაგალითად, ღმერთმა გადაწყვიტა, გამოეცადა ადამისა და ევას მორალური მორჩილება მათთვის კონკრეტული ხის ნაყოფის ჭამის აკრძალვით. მიუხედავად იმისა, რომ ადამისა და ევასათვის ამ ბრძანების დაუმორჩილებლობა მორალურად მცდარი იყო, ჩვენ დღეს აღარ ვართ ამ ბრძანებით შეკრულნი. ეს ბრძანება დაფუძნებული იყო ღმერთის ნებაზე და არ გამომდინარეობდა მისი ბუნებიდან.
მეორე მხრივ, ღმერთის ბრძანება − არ კლა, გამოცხადებული გახლდათ მოსეს რჯულამდე (დაბ. 9:6), მოსეს რჯულის დროს (გამოს. 20:13) და მოსეს რჯულის შემდეგაც (რომ. 13:9). კვლა არასწორია ყველა დროისთვის, ყველა ადგილისა და ხალხისთვის. ეს ჭეშმარიტებაა, ვინაიდან ადამიანები შექმნილნი არიან ღვთის ხატად (დაბ. 1:17). ეს შეიცავს ღვთისადმი მორალურ მსგავსებასაც (კოლ. 3:10; იაკ. 3:9). ის, რაც შეესაბამება ღმერთის უცვლელ მორალურ ხასიათს, მორალურ აბსოლუტს წარმოადგენს. ის მოიცავს ისეთ მორალურ ვალდებულებებს, როგორებიცაა: სიწმინდე, სამართლიანობა, სიყვარული, ერთგულება, მოწყალება… სხვა ბრძანებანი კი, რომლებიც გამოედინება ღმერთის ნებისგან, მაგრამ არა აუცილებლად მისი ბუნებისგან, მორწმუნეებს ვალდებულებათა წინაშე აყენებს, მაგრამ ეს ვალდებულებანი არ გახლავთ აბსოლუტი. ეს არის ის, რასაც უნდა დავემორჩილოთ, რადგან ღმერთმა მოგვცა მითითება მათ შესახებ, თუმცა მას ასეთი მითითება ყველასთვის არ მიუცია. ამის საწინააღმდეგოდ, აბსოლუტური მორალური ვალდებულებანი გარდაუვალია ყველა ხალხისთვის, ყველა დროისა და ადგილისათვის.
ქრისტიანული ეთიკა დაფუძნებულია ღმერთის ბრძანებებზე, რომელთა გამოცხადებაც ორნაირია: საერთო (რომ. 1:19-20; 2:12-15) და საგანგებო (რომ. 2:18; 3:2). ღმერთმა თავისი თავი გაგვიცხადა ბუნებასა და წმინდა წერილში (ფსალ. 18:1-6; 18:8-14). საერთო გამოცხადება მოიცავს ღვთის ბრძანებებს ყველა ხალხისათვის, საგანგებო გამოცხადება კი წარმოაჩენს მის ნებას მორწმუნეებისათვის, თუმცა, ყველა შემთხვევაში, საფუძველი ადამიანის ეთიკური პასუხისმგებლობისა ღვთიური გამოცხადებაა.
მორალურ ვალდებულებათა წყაროს აღიარების უარყოფა არავის ათავისუფლებს მორალური პასუხისმგებლობისა და მოვალეობისგან, ათეისტსაც კი. „ვინაიდან, როცა წარმართნი, რომელთაც რჯული არ აქვთ, თავისი თავის რჯული არიან, ისინი აჩვენებენ, რომ რჯულის საქმე გულებში უწერიათ“ (რომ. 2:14-15). ეს მუხლი ნათლად ამბობს, რომ მართალია, ურწმუნოებს მორალური კანონი არ აქვთ გონებაში, მაგრამ აქვთ გულში და თუმცა მათ არ იციან ეს კანონი შემეცნების გზით, ისინი აჩვენებენ, რომ იციან ის ინტუიციის გზით.
ქრისტიანული თვალსაზრისით, თვალსაჩინოებითი ეთიკა, როგორც ასეთი, საერთოდ არ არის ეთიკა. ადამიანის ქცევის აღწერა სოციოლოგიაა, ხოლო დადგენილი ადამიანური ქცევა მორალურობის სფეროა. იმის ცდა, რომ წესებისგან მივიღოთ მორალი, ცდომილებაა. ის, რასაც ადამიანები ფაქტობრივად აკეთებენ, არ არის საფუძველი იმისა, რაც მათ უნდა აკეთონ.
ქრისტიანული ეთიკა, თავისი შინაგანი ბუნებით, არის მითითებითი და არა თვალსაჩინოებითი. იგი მიგვიძღვის იმისკენ, თუ რა უნდა იყოს და არა იმისკენ, თუ რა არის. ქრისტიანები თავიანთ ეთიკურ მოვალეობებს იპოვიან არა ქრისტიანების სტანდარტებში, არამედ ქრისტიანებისათვის განკუთვნილ სტანდარტში − ბიბლიაში.
ნორმან გეიზლერი – „ქრისტიანული ეთიკა“