ქრისტიანული სიმბოლიზმი გახლავთ ქრისტიანობის მიერ სიმბოლოების, არქეტიპების, ხელოვნების ნიმუშებისა და მოვლენების გამოყენება. ის საგნებსა თუ ქმედებებს ანიჭებს მნიშვნელობას, რომელიც ამა თუ იმ ქრისტიანული იდეის მატარებელია.
ყველაზე ადრეული ქრისტიანული გამოსახულებანი მიეკუთვნება პერიოდს, როცა რწმენის გამო დევნილი ქრისტიანები კატაკომბებში მალულად იკრიბებოდნენ. სიმბოლიკა მაშინ გამოიყენებოდა, როგორც კრიპტოგრამა, საიდუმლო ენა, რათა მტრულ გარემოში ერთმორწმუნეებს ერთმანეთი ეცნოთ. სიმბოლოების აზრი მთლიანად რელიგიური განცდებით იყო განპირობებული; აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია თამამად ვთქვათ, რომ ამ სიმბოლოებმა ადრეული ეკლესიის ღვთისმეტყველება მოიტანა ჩვენამდე.
ადრეული ეკლესიის სიმბოლიკის გაგება მხოლოდ ქრისტიანებს შეეძლოთ, მაგრამ მე-4 საუკუნეში რომის იმპერიაში ქრისტიანობის ოფიციალურ რელიგიად გამოცხადების შემდეგ უფრო საცნობი სიმბოლოები გავრცელდა. ქრისტიანობამ თითქმის ყველა სიმბოლო წინარექრისტიანული სიმბოლოებიდან ისესხა და მათ განსხვავებული, ქრისტიანული აზრი შესძინა. ქრისტიანული სიმბოლოები პირველად მოხსენიებულია კლიმენტი ალექსანდრიელის (ახ. წ. აღ-ით 153-217 წწ.) ნაშრომში „Paedogogus“ („პედაგოგი“ 3, 10).
„დაე, ჩვენი ბეჭედი იყოს ან მტრედი, ან თევზი, ან ქარის საპირისპიროდ მცურავი გემი; ან მუსიკალური ლირა, რომელსაც პოლიკრატე იყენებდა; ანდა ხომალდის ღუზა, რომელიც სელევკემ ამოატვიფრინა ემბლემად.“
ჯვარი
ჯვარი უძველესი სიმბოლოა, რომელიც განუყოფლადაა დაკავშირებული ქრისტიანობასთან და მის მთავარ სიმბოლოს წარმოადგენს.
რომის იმპერიაში ჯვარი სასიკვდილო განაჩენის აღსასრულებლად გამოიყენებოდა. დამნაშავეებს ჯვარზე აკრავდნენ საჯარო ადგილებში, რათა კანონისა და წესრიგის მიმართ შიში და მოწიწება დაენერგათ ხალხში.
ადრეულმა ქრისტიანებმა კი ჯვრის სიმბოლო ღვთის სიყვარულის, მადლისა და გამომსყიდველი მსხვერპლის ნიშნად აქციეს, რაკიღა ჯვარი აღნიშნავს უფალ იესო ქრისტეს ჯვარცმასა და სიკვდილს, რომლის მეშვეობითაც მან კაცობრიობის ხსნა აღასრულა.
ცნობილი არ არის, სად დაიწყო პირველად ჯვრის სიმბოლოს გამოყენება, თუმცა ცნობილია, რომ ჯვრის ფორმის სიმბოლოები ქრისტიანულ ერამდე დიდი ხნით ადრე გამოიყენებოდა. უამრავი ჯვრის ფორმის ნაჭდევებია ევროპაში აღმოჩენილ საკულტო დანიშნულების გამოქვაბულებში.
ერთ-ერთი უძველესი ჯვრის ფორმის სიმბოლოა სვასტიკა (crux gammata), რომელიც იღბლის, კეთილდღეობისა და გამარჯვების სიმბოლო გახლავთ და ის, ძირითადად, ინდოეთის ტერიტორიაზე გვხვდება. სვასტიკას ხშირად ვხვდებით ადრეულ ქრისტიანთა სამარხებზე, როგორც ჯვრის შეფარულ სიმბოლოს.
ასევე უძველესია ძველი ეგვიპტური იეროგლიფური სიმბოლო კი ანხი, იგივე crux ansata, სიცოცხლის აღმნიშვნელი სიმბოლო, რომელიც ქალღმერთ სეხმეტს უჭირავს ხელში. მოგვიანებით, ეგვიპტელმა ქრისტიანებმა (კოპტებმა), რომლებიც ანხის ფორმამ და სავარაუდოდ, მისმა სიმბოლიზმმა მიიზიდა, ანხი ჯვრის აღმნიშვნელ სიმბოლოდ აიღეს.
ქრისტიანობის პირველი ორი საუკუნის განმავლობაში ჯვარი იშვიათად გვხვდება ქრისტიანულ იკონოგრაფიაში, რადგან ის მტანჯველ სასიკვდილო სასჯელს ნიშნავდა. სიკვდილის შიშის გამო კი ქრისტიანებს ეშინოდათ ჯვრის გამოსახვის.
მესამე საუკუნის დასაწყისიდან კი ჯვარი უკვე განუყოფლად ასოცირდება ქრისტესთან და სწორედ ამიტომაც, კლიმენტი ალექსანდრიელი ჯვარს იხსენიებს, როგორც „უფლის ნიშანს“, ხოლო ტერტულიანე ქრისტიანებს „ჯვრის მიმდევრებს“ უწოდებს. ასევე ტერტულიანე თავის წიგნში De Corona („გვირგვინის შესახებ“) წერს, რომ ქრისტიანებს ტრადიციად ჰქონდათ შუბლზე ჯვრის ნიშნის გადასახვა. ამავეს წერენ ეპისკოპოსი კვიპრიანე (“Testimonies”, xi. 21-22) და ადრეული ქრისტიანი ავტორი ლაქტანციუსი (“Divinæ Institutiones”, iv. 27). იმპერატორმა კონსტანტინემ, ქრისტიანობაზე მოქცევის შემდეგ, გააუქმა ჯვარზე გაკვრით სიკვდილით დასჯა და ხელი შეუწყო ჯვრის, როგორც ქრისტიანული რწმენის სიმბოლოს გავრცელებას.
ადრეული ქრისტიანები T-ს ფორმის ჯვარს იყენებდნენ წერისა და ჟესტური გამოსახვისას; ე. წ. ბერძნული და ლათინური ჯვრები (ურთიერთგადამკვეთი ხაზებით) ქრისტიანულ ხელოვნებაში მხოლოდ გვიანი ანტიკური ხანის დასასრულს გამოჩნდა. როგორც ზემოთ დავინახეთ, არსებობს ბევრი სხვადასხვა ფორმის ჯვარი, რომელთაგან ე. წ. ლათინური ჯვარი, ანუ crux immissa დღეს ქრისტიანობის ყველაზე ცნობილი სიმბოლოა. დიდად სავარაუდოდ, სწორედ ასეთი ფორმის იყო ჯვარი, რომელზეც ქრისტე გააკრეს. ლათინური ჯვარი შედგება ხის ორი, გადაჯვარედინებული ნაწილისგან და ქმნის ოთხ მართ კუთხეს.
იხთისი
იხთისი ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს „თევზს“. ეს გახლავთ აკრონიმი, სიტყვა, რომელიც რამდენიმე სიტყვის პირველი ასოებისგან შედგება და ნიშნავს: „იესო ქრისტე, ძე ღვთისა, მხსნელი“ (Ἰησοῦς Χριστός, Θεοῦ Υἱός, Σωτήρ”).
● იოტა, რომელიც არის პირველი ასო სიტყვისა „იესო“ (Ἰησοῦς).
● ხი, რომელიც არის პირველი ასო სიტყვისა „ქრისტე“ (Χριστóς).
● თეტა, რომელიც არის პირველი ასო სიტყვისა „თეოუ“ (Θεοῦ), რას ნიშნავს „ღმერთს“ (კუთვნილებითი ბრუნვა სიტყვისა „თეოს“ ‘Θεóς’ – ღმერთი).
● იფსილონი, რომელიც არის პირველი ასო სიტყვისა „ჰუიოს“ (Υἱός), რაც ნიშნავს „ძეს“.
● სიგმა, რომელიც არის პირველი ასო სიტყვისა „სოტერ“ (Σωτήρ), რას ნიშნავს „მხსნელს“.
იხთისი ანუ თევზის სიმბოლო გამოიყენებოდა ადრეული ქრისტიანების მიერ იმის აღსანიშნავად, რომ ისინი იესო ქრისტეს მიმდევრები იყვნენ. სიმბოლო შედგება ორი თაღისგან, რომლებიც ქმნის თევზის მოხაზულობას. იხთისის სიმბოლოს გამოყენება ადრეულ ქრისტიანთა მიერ პირველი საუკუნის ბოლო პერიოდით თარიღდება.
ადრეული ქრისტიანული ეკლესიები, მილანის ედიქტის გამოცემამდე, საკუთარ მრევლს იცავდნენ იმით, რომ საიდუმლოდ ხვდებოდნენ ერთმანეთს და შეხვედრის ადგილსაც გამუდმებით ცვლიდნენ. არსებობს ერთი ძველი ახსნა ამ სიმბოლოს გამოყენებასთან დაკავშირებით: „როცა ქრისტიანი უცნობ ადამიანს ხვდებოდა გზად, ის ფეხით თევზის ერთ თაღს მოხაზავდა მიწაზე და თუ უცნობი ადამიანიც მეორე თაღს მიამატებდა მოხაზულობას, ორივე იგებდა ამით, რომ ისინი მორწმუნეები იყვნენ“.
რობერტ მილსის თანახმად, ყველაზე ადრეული ცნობები იხთისის, როგორც ქრისტიანობის სიმბოლოს გამოყენებასთან დაკავშირებით, კლიმენტი ალექსანდრიელთან გვხვდება ნაშრომში „პედაგოგი“, მაგრამ რომში არსებული პრისცილას კატაკომბებსა და წმ. კალისტოს კატაკომბებში აღმოჩენილი გამოსახულებების მიხედვით ვიგებთ, რომ თევზის სიმბოლო ქრისტიანებისათვის გაცილებით უფრო ადრე იყო ცნობილი.
იხთისის სიმბოლოს გამოყენება გამომდინარეობს ბიბლიის იმ მონაკვეთებიდან, სადაც ქრისტე დაკავშირებულია თევზთან თუ თევზაობასთან. მაგალითად, მაცხოვარი მოუწოდებს მოწაფეებს და ეუბნება, რომ მათ „ადამიანთა მებადურებად“ აქცევს (მარკ. 1:17); ასევე, ის სასწაულებრივად ამრავლებს თევზსა და პურს 5 ათასი კაცისათვის (მათე 14:15-21, მარკ. 6:30-44, ლუკა 9:12-17; იოანე 6:4-13).
ქრიზმა (ხი-რო)
ქრიზმა (ხი-რო) ქრისტეს სახელის მონოგრამაა, რომელიც სიტყვა „ქრისტეს“ (ΧΡΙΣΤΟΣ – Christos) პირველი ორი ასოს შეერთებით არის შექმნილი: Χ (ხი) და P (რო). ქრიზმა ხშირად გამოისახება ბერძნულ ანბანის პირველ და უკანასკნელ ასოებთან: ალფასა და ომეგასთან ერთად, რადგან ქრისტე საკუთარი თავის შესახებ ამბობს: „მე ვარ ალფა და ომეგა, პირველი და უკანასკნელი, დასაბამი და დასასრული“ (გამოცხადება 22:13).
სიმბოლო მას შემდეგ გახდა ფართოდ ცნობილი, რაც ის კონსტანტინე დიდმა გამოიყენა რომის სამხედრო დროშაზე. ის ასევე გამოსახული გახლდათ რომაელი ჯარისკაცების ფარებზე. მე-4 საუკუნის ქრისტიანი ავტორი და აპოლოგეტი, ლაქტანციუსი წერს, რომ 312 წელს, მილვიანის ხიდზე ბრძოლის გამართვამდე, იმპერატორ კონსტანტინეს ჰქონდა ხილვა ღვთისაგან იმასთან დაკავშირებით, რომ ქრიზმა გამოესახა ჯარისკაცების ფარებზე. ბრძოლაში გამარჯვების მოპოვების შემდეგ კი ეს სიმბოლო ოფიციალურ საიმპერატორო ნიშნად იქცა.
არქეოლოგიური აღმოჩენებით მტკიცდება, რომ ქრიზმა გამოსახული იყო იმპერატორისა და მისი ჯარისკაცების მუზარადებსა და ფარებზე. კონსტანტინეს დროს მოჭრილ მონეტებზეც ასევე ქრიზმას სიმბოლო გახლდათ გამოსახული. უკვე 350 წლიდან სიმბოლოს გამოყენება დაიწყეს ქრისტიანულ ფრესკებსა და სარკოფაგებზე.
მტრედი
თავდაპირველად, მტრედი მშვიდობისა და იმედის აღმნიშვნელი სიმბოლო იყო ადრეულ ქრისტიანთა შორის (მიუხედავად იმისა, რომ იუდეველები მტრედს არასოდეს იყენებდნენ მშვიდობის სიმბოლოდ). ამას ადასტურებს ნეტარი ავგუსტინე თავის წიგნში „De Doctrina Christiana“ („ქრისტიანული მოძღვრების შესახებ“), სადაც ვკითხულობთ: „მარადიულ მშვიდობას აღნიშნავს ზეთისხილის რტო, რომელიც მტრედმა მიიტანა კიდობანზე დაბრუნებისას“.
მტრედის, როგორც მშვიდობის სიმბოლოს მნიშვნელობა ეფუძნება დაბადების წიგნის მე-8 თავს, სადაც აღწერილია, წარღვნის შემდგომ როგორ გაუშვა ნოემ მტრედი კიდობნიდან, რომელიც ზეთისხილის რტოთი დაბრუნდა უკან.
სწორედ ამიტომ, მტრედს ხშირად გამოსახავდნენ ზეთისხილის რტოთი, მით უმეტეს, რომ მტრედი, რომელსაც ზეთისხილის რტო ეჭირა, მშვიდობის აღმნიშვნელი სიმბოლო გახლდათ ბერძნებსა და რომაელებს შორის და შესაბამისად, ის სრულიად გასაგები და მისაღები იყო ყველასთვის. თუმცაღა ადრეულ ქრისტიანთათვის მტრედი უფრო მეტად სულის სიმშვიდეს განასახიერებდა, ვიდრე სამოქალაქო მშვიდობას.
შემდეგ კი, დროთა განმავლობაში, მტრედი უფრო მეტად სულიწმიდის აღმნიშვნელ სიმბოლოდ იქცა, რადგან სულიწმიდა სწორედ მტრედის სახით გადმოვიდა მაცხოვარზე, როცა ის მდინარე იორდანიდან ნათელღებული ამოვიდა.
„ნათელღებული იესო მყისვე ამოვიდა წყლიდან და აჰა, გაიხსნენ ცანი და მან იხილა ღვთის სული, მტრედივით გარდმომავალი, მასზე რომ ეშვებოდა.“
მათე 3:14
მტრედის გამოსახულებები გვხვდება კატაკომბების კედლებზე, რომლებიც ახ. წ. აღ-ით 200 წლით თარიღდება.
ღუზა
ღუზის სიმბოლო ქრისტიანობამდელ სამყაროშიც იყო ცნობილი და ის უსაფრთხოებას აღნიშნავდა. ხმელთაშუაზღვისპირეთში მცხოვრები ხალხისათვის ნაოსნობა ცხოვრების განუყოფელი ნაწილი იყო, ღუზა კი მთავარი საშუალება გახლდათ ნებისმიერი მეზღვაურისა თუ მეთევზისათვის. მისი მეშვეობით აჩერებდნენ გემს ან ნავს წყალზე. ახ. წ. აღ-ით პირველივე საუკუნეებში ღუზა ქრისტიანობაში შემოვიდა და ქრისტიანულ სიმბოლოდ იქცა. მას ხშირად გამოსახავდნენ რომაულ კატაკომბებზე. როგორც მიიჩნევენ, ქრისტიანობაში ღუზის სიმბოლოს დამკვიდრება დაკავშირებულია ებრაელთა მიმართ წერილის მე-6 თავის მე-18, მე-19 და მე-20 მუხლებთან, სადაც ვკითხულობთ:
„რათა ჩავჭიდებოდით ჩვენ წინ მდებარე იმედს, რომელიც ჩვენი სულისათვის ღუზასავით სანდოა და მტკიცე და შედის ფარდის მიღმა, სადაც ჩვენთვის წინამორბედად შევიდა იესო და გახდა უკუნისამდე მღვდელმთავარი მელქიცედეკის წესით“.
ებრაელთა წერილის ავტორმა ღუზის სიმბოლო და იმედი ერთმანეთს დაუკავშირა და შესაბამისად, ქრისტიანობაში ღუზის სიმბოლოს ახალი და ამაღლებული მნიშვნელობა მიენიჭა.
ღუზის სიმბოლო აღმოჩენილია წმ. დომიცილას კატაკომბებში და თარიღდება ახ. წ. აღ-ით პირველი საუკუნის ბოლოთი. II და III საუკუნეებში ღუზა ხშირად გვხვდება კატაკომბებში არსებულ ეპიტაფიებში, განსაკუთრებით, წმ. პრისცილას, წმ. დომიცილას და წმ. კალისტოს კატაკომბებში.
რელიგიური სიმბოლოები შეიძლება დამაკავშირებელ ხიდებად ჩაითვალოს ცნობიერებას, ქვეყნიერებასა და სულიერ სამყაროს შორის. სიმბოლოების მეშვეობით მატერიალური სულიერ მნიშვნელობას იძენს, ხოლო სულიერი − ემპირიულს და გადმოიცემა ხილული ფორმით. სიმბოლოთა სისტემები ასევე ხელს უწყობს და განამტკიცებს ადამიანებსა და სულიერ სამყაროს შორის არსებულ ურთიერთობას.