რა არის კენოზისი?

მე-19 საუკუნეში ახალი სამეცნიერო თეორიების (მათ შორის, ბიოლოგიური თეორიის) ჩამოყალიბებამ და ასევე, ბიბლიის კრიტიციზმის განვითარებამ ხელი შეუწყო ახალ შეხედულებათა წარმოქმნას ქრისტეს პიროვნებასთან დაკავშირებით. 

ერთ-ერთი თეორია, რომელმაც ფართო გავრცელება და აღიარება პოვა მე-19 საუკუნეში და რომლის გავლენა დღესაც იგრძნობა, იყო ე. წ. „კენოტური (კენოზისის) თეორია“.

სიტყვა „კენოზისი“ ბიბლიურ-თეოლოგიურ ტერმინოლოგიაში აღნიშნავს განკაცებით ქრისტეს მიერ ღმერთთან თავის თანასწორობაზე უარის თქმას მამისადმი მორჩილების ნიშნად, რათა მსახურის, ადამიანის სახით წარმდგარიყო ადამიანთა წინაშე, თვით ჯვარცმით სიკვდილამდე. ტერმინი „კენოზისი“ ეფუძნება ფილიპელთა 2:7-ში გამოყენებულ ზმნას: ἐκένωσεν (ekenōsen), რაც ნიშნავს „დაცარიელებას“.

ამ სიტყვით აღწერილია ქმედება, რომლის მეშვეობითაც ქრისტემ თავისი განკაცებისას „თავი წარმოიცარიელა“, მიიღო მონის ხატება. იმისათვის, რომ უკეთ გავიგოთ ამ თეორიის მნიშვნელობა და გავლენა, მოკლედ მიმოვიხილოთ ისტორიული ფონი, შემდეგ კი ყურადღება გავამახვილოთ თავად იმ ბიბლიური მონაკვეთის განმარტებაზე, სადაც საუბარია ქრისტეს მიერ თავის წარმოცარიელებაზე.

ისტორიული ფონი და განვითარება

თეოდოტიონი იყო პირველი, ვინც სიტყვა „კენოზისი“ გამოიყენა, როგორც თეოლოგიური ტერმინი ესაიას 34:11-ის თარგმნისას. შემდეგ, გრიგოლ ღვთისმეტყველმა (ნაზიანზელი) და კირილე ალექსანდრიელმა გამოიყენეს ეს ტერმინი თეოლოგიური გაგებით ფილიპელთა 2:7-ში აღწერილი ქმედების აღსაწერად, რომელი ქმედების მეშვეობითაც ქრისტემ „თავი წარმოიცარიელა“. 

ლათინურ ვულგატაში ეს ფრაზა თარგმნილია, როგორც semetipsum exinanivit, ხოლო ტერტულიანე თარგმნის, როგორც exhausit semetipsum თავის ნაშრომში Adversus Marcionem („მარკიონეს წინააღმდეგ“). თითოეული მათგანისთვის საფიქრალი ის იყო, თუ რისგან წარმოიცარიელა თავი ქრისტემ. აქედან გამომდინარეობდა ამ ადრეულ ქრისტიან მწერალთა მეორე შეკითხვაც: „სახელდობრ, ვინ არის ზმნა ‘წარმოცარიელების’ ობიექტი?“ იყო ეს განკაცებამდე არსებული ღვთის ძე, ვინც თავისი უზენაესი არჩევანით უარი თქვა თავის ზოგიერთ ღვთაებრივ პრივილეგიაზე, რათა განკაცებულიყო, თუ ეს შეეხებოდა უკვე განკაცებულ ძეს, რომელიც ხორცში ყოფნისას ერთგვარ განმეორებად თუ განგრძობად „თავის წარმოცარიელებაში“ იმყოფებოდა, რათა აღესრულებინა ღვთის მსახურის მისია და მორჩილი ყოფილიყო თვით ჯვარზე სიკვდილამდე?

ანტიოქიის სინოდმა (ახ. წ. აღ-ით 341 წ.) ასე ჩამოაყალიბა პასუხი ორივე შეკითხვაზე: kenosas heauton apo tou einai isa Theo  (რაც ნიშნავს იმას, რომ ქრისტემ თავი წარმოიცარიელა „ღვთის თანასწორად ყოფნისაგან“). დაბეჯითებით იქნა ნათქვამი, რომ ქრისტე იყო სრული ღმერთი, რომელმაც დროებით უარი თქვა არა თავისი ღვთაებრიობის რაღაც ნაწილზე, არამედ თავის სტატუსსა თუ მდგომარეობაზე (რომელიც სამართლიანად ეკუთვნოდა მას), რათა გამხდარიყო ტანჯული მსახური.

შუა საუკუნეების თეოლოგია დაკავებული იყო იმით, რომ უფრო ზუსტად განემარტა იმის შესახებ, თუ სახელდობრ, რომელი ღვთაებრივი ატრიბუტები იქნა გვერდზე გადადებული განკაცებისას, ან რა შეზღუდვები ჰქონდა ქრისტეს ხორცში ცხოვრების განმავლობაში. რეფორმაციის პერიოდში ამ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობის ცენტრში იყო ღვთაებრივი ატრიბუტები: ყოვლისშემძლეობა, ყოვლისმცოდნეობა და ყველგანმყოფელობა. ხსენებული მსჯელობა, უმთავრესად, ამაო იყო, რადგან ხშირად ადამიანები უბრალოდ ვარჯიშობდნენ იმის წარმოდგენაში, სახელდობრ, რომელ ღვთაებრივ მახასიათებლებზე შეიძლებოდა ეთქვა უარი ქრისტეს ისე, რომ მისი ღვთაებრიობა სერიოზულად არ დაკნინებულიყო. 

მსჯელობა მე-17 საუკუნეშიც გაგრძელდა. ზოგი გაბედულად ამტკიცებდა, რომ ქრისტე, წმინდა წერილის თანახმად, ნამდვილად იყო „ნაკლებად ღვთაებრივი“. ზოგი კი ცდილობდა, შეერბილებინა ეს ერესი და ამბობდა, რომ ქრისტე ყოველთვის ინარჩუნებდა ღვთაებრივ ძალებს, თუმცა შეგნებულად ზღუდავდა მათ. სხვები ვარაუდობდნენ, რომ ქრისტე ნამდვილად და სრულად ფლობდა ღვთაებრივ ატრიბუტებს, თუმცა არ იცოდა თავისი ძალების მასშტაბების შესახებ და ამიტომაც ცხოვრობდა ნებისმიერი სხვა ქმნილებისათვის დაწესებულ შეზღუდვათა ფარგლებში. კენოზისის შესახებ მსჯელობისათვის შეიძლება თავი მალევე დაენებებინათ, როგორც ქრისტიანული რწმენისათვის სახიფათო და დამაბნეველი კონცეფციისათვის, რომ არა მე-19 საუკუნეში მომხდარი მოვლენები. ეს იყო მეცნიერული აღმოჩენების, ისტორული კვლევა-ძიებისა და ბიბლიის მზარდი კრიტიციზმის საუკუნე, რომელმაც კვლავ წამოჭრა იესო ქრისტეს ადამიანურობის ბუნების შესახებ საკითხი. 

კენოტური თეორიის ჩამოყალიბება დაკავშირებულია მე-19 საუკუნის შუა ხანებში მოღვაწე გერმანელ თეოლოგებთან: გ. ტომასიუსი (1802-1875), ფ. ჰ. რ. ფონ ფრანკი (1827-1894) და ვ. ფ. გესი (1819–1891), ასევე, მე-19 საუკუნის ბოლოსა და მე-20 საუკუნის დასაწყისში მცხოვრებ ბრიტანელ თეოლოგებთან: ჩარლზ გორი, ჰ. რ. მაკინტოში, ფრენკ უესტონი (1871–1924), პ. ტ. ფორსაიტი და ო. ს. ქუიკი (1885–1944).

კენოზისთან დაკავშირებული თეორია არ იყო ერთგვაროვანი. არსებობდა განსხვავებული ვერსიები. ტომასიუსი ერთმანეთისგან განაცალკევებდა მეტაფიზიკურ (ყოვლისშემძლეობას, ყოვლისმცოდნეობასა და ყველგანმყოფობას) და მორალურ ატრიბუტებს (სიყვარული, სიწმინდე). დანარჩენი გერმანელი თეოლოგები კიდევ უფრო შორს მიდიოდნენ (ფრანკი და გესი). ისინი ქრისტეს განძარცვავდნენ ღვთაებრივი ატრიბუტებისგან და საერთოდაც, კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებდნენ ტერმინ „განკაცების“ გამოყენებას, ხოლო კენოტური თეორიის მომხრე ბრიტანელ თეოლოგებს უფრო დადებითი მიმართულება ჰქონდათ. მათთვის უფრო მნიშვნელოვანი იყო თავად ღმერთის გარდამოსვლა, ვიდრე ამ აქტის ზუსტი მეტაფიზიკური განსაზღვრება.

ბიბლიური კონტექსტი და განმარტება

პავლე მოციქული სწერს ფილიპელებს:

„თქვენშიც იმ საფიქრალზე იფიქრეთ, რაც ქრისტე იესოშია. რომელიც ღვთის ხატება იყო და, მიტაცებად არ თვლიდა ღვთის თანასწორად ყოფნას, არამედ წარმოიცარიელა თავი და მიიღო მონის ხატება, გახდა კაცთა მსგავსი და შესახედაობით კაცს დაემსგავსა.“ (ფილიპელთა 2:5-7).

კი, მაგრამ ნამდვილად გვასწავლის ფილიპელთა 2:7 იმას, რომ ქრისტემ თავისი ღვთიური ატრიბუტებისგან „წარმოიცარიელა“ თავი? ადასტურებს ახალი აღთქმა ამას?

წმინდა წერილში არსებული მოწმობა ორივე კითხვაზე უარყოფით პასუხს გვაძლევს.

პირველი, ჩვენ უნდა გავაცნობიეროთ, რომ არცერთ ავტორიტეტულ და ცნობილ მასწავლებელს (მათ შორის იმათაც, ვისთვისაც ბერძნული მშობლიური ენა იყო) ეკლესიის ისტორიის პირველი 1800 წლის განმავლობაში არ უფიქრია ის, რომ „თავი წარმოიცარიელა“ ნიშნავდა ღვთის ძის მიერ უარის თქმას თავის ზოგიერთ ღვთიურ ატრიბუტზე.

მეორე, ასევე უნდა ვიცოდეთ, რომ ხსენებულ მუხლში არ წერია ის, რომ ქრისტემ „ზოგიერთი ძალისაგან წარმოიცარიელა თავი“, ან „ზოგიერთი ღვთიური ატრიბუტისგან წარმოიცარიელა თავი“, ან რამე მსგავსი.

მესამე, ტექსტში ნამდვილად წერია ის, თუ რას გულისხმობს ქრისტეს მიერ საკუთარი თავის „წარმოცარიელება“: ეს არ ყოფილა მის მიერ თავის ღვთიურ ატრიბუტებზე უარის თქმა, არამედ ეს გახლდათ „მონის ხატების მიღება“; ამრიგად, წარმოცარიელება ნიშნავს იმას, რომ ქრისტე მოვიდა დედამიწაზე ადამიანის სახით, „დაიმდაბლა თავი და მორჩილი გახდა თვით სიკვდილამდე, ჯვარცმით სიკვდილამდე“ (ფილიპ. 2:8).  

ამრიგად, თავად კონტექსტი განმარტავს იმას, რომ „წარმოცარიელება“ ნიშნავს „თავის დამდაბლებას“ და მდაბალი სტატუსისა და მდგომარეობის არჩევას. წარმოცარიელება როლისა და სტატუსის შეცვლას გულისხმობს და არა განუყოფელი ატრიბუტებისა და ბუნების ცვლილებას.

მეოთხე მიზეზი ამგვარი განმარტებისათვის ჩანს იმ მიზანში, რასაც პავლე მოციქული ისახავს ამ კონტექსტში. მისი მიზანი იყო ფილიპელთა დარწმუნება იმასთან დაკავშირებით, რომ მათ არაფერი უნდა გაეკეთებინათ „ჯიბრით ან პატივმოყვარეობით“, არამედ თავმდაბლობა გამოეჩინათ და საკუთარ თავზე მეტად შეერაცხათ ერთმანეთი (ფილიპელთა 2:3). შემდეგ აგრძელებს: „თითოეული მარტო თავის თავზე კი ნუ იზრუნებს, არამედ სხვებზეც“ (ფილიპელთა 2:4).

იმისათვის, რომ დაარწმუნოს ფილიპელები, რათა იყვნენ თავმდაბალნი და საკუთარ თავზე მეტად შერაცხონ ერთმანეთი, პავლე მოციქული ქრისტეს მაგალითს იშველიებს: „თქვენშიც იმ საფიქრალზე იფიქრეთ, რაც ქრისტე იესოშია. რომელიც ღვთის ხატება იყო და, მიტაცებად არ თვლიდა ღვთის თანასწორად ყოფნას, არამედ წარმოიცარიელა თავი და მიიღო მონის ხატება, გახდა კაცთა მსგავსი და შესახედაობით კაცს დაემსგავსა“ (ფილიპელთა 2:5-7).

ქრისტეს მაგალითის მოშველიებით პავლე შეაგონებს ფილიპელებს − მიჰბაძონ ქრისტეს. თუმცაღა ის არ სთხოვს მათ – „გვერდზე გადადონ“ ან „უარი თქვან“ საკუთარ განუყოფელ ატრიბუტებსა თუ შესაძლებლობებზე! პავლე მოციქული არ სთხოვს ფილიპელებს – „უარი თქვან“ საკუთარ ჭკუაზე, ძალასა თუ უნარებზე და გახდნენ საკუთარი თავის დაკნინებული „ვერსიები“. არა, ის შეაგონებს მათ: „თითოეული მარტო თავის თავზე კი ნუ იზრუნებს, არამედ სხვებზეც.“ (ფილიპელთა 2:4).

აქედან გამომდინარე, კონტექსტის შესაბამისი იქნება, თუკი გავიგებთ ისე, რომ მოციქული პავლე მიმართავს ქრისტეს, როგორც უმაღლეს მაგალითს იმ პიროვნებისას, რომელმაც საკუთარ თავზე მეტად შერაცხა სხვები და საკუთარი ნებით დროებით თქვა უარი უარი თავის ზოგიერთ პრივილეგიასა და სტატუსზე.

ქრისტემ უარი თქვა საკუთარ სტატუსსა და პრივილეგიაზე, რომლებიც ჰქონდა ზეცაში ყოფნისას: „მიტაცებად არ თვლიდა ღვთის თანასწორად ყოფნას“, არამედ „წარმოიცარიელა თავი“ (დაიმცრო, დაიმდაბლა თავი) ჩვენი გულისათვის და მოვიდა, რათა ეცხოვრა ადამიანის მსგავსად. აი, ასეთია ამ ბიბლიური მონაკვეთის საუკეთესო განმარტება.   

სხვაგან ქრისტე საუბრობს იმ დიდების შესახებ, რომელიც მას ჰქონდა მამასთან „სოფლის გაჩენამდე“ (იოანე 17:5), დიდება, რომელზეც მან უარი თქვა და რომელსაც ის ისევ დაიბრუნებდა ზეცაში დაბრუნების შემდეგ. სწორედ ამიტომ, პავლე მოციქულს შეეძლო ეთქვა ქრისტეზე: „თუმცა მდიდარი იყო, თქვენ გამო გაღატაკდა“ (მე-2 კორინთელთა 8:9). აქ ის კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს იმას, რომ უფალმა იესომ დროებით თქვა უარი ჩვენ გამო პატივსა და პრივილეგიაზე, რომელსაც იმსახურებდა.

მეხუთე და უკანასკნელი მიზეზი იმისა, თუ რატომ უნდა უკუვაგდოთ კენოზისის თეორია ფილიპელთა 2:7-თან დაკავშირებით, გახლავთ ახალაღთქმისეული სწავლების ფართო კონტექსტი და ასევე, მთლიანი ბიბლიის დოქტრინალური სწავლება.

ასეთი უაღრესად დიდი მნიშვნელობის მქონე მოვლენა რომ ნამდვილად მომხდარიყო, ანუ ღვთის მარადიულ ძეს რომ დროებით აღარ ჰქონოდა ღმერთის ყველა ატრიბუტი − ქრისტე რომ დროებით აღარ ყოფილიყო ყოვლისშემძლე, ყოვლისმცოდნე, ყველგანმყოფი − ამ შემთხვევაში, ახალ აღთქმაში აუცილებლად ვიპოვიდით მკაფიო სწავლებას, თანაც არაერთხელ.

თუმცაღა ახალ აღთქმაში ვერსად ვხედავთ იმას, რომ თითქოს ღვთის ძეს დროებით, გარკვეული ხნის განმავლობაში, აღარ ჰქონდა ღმერთის ზოგიერთი ატრიბუტი (რომელიც მისი იყო მარადისობიდან). ფაქტობრივად, კენოზისის თეორია რომ სწორი იყოს, ჩვენ ვეღარ განვაცხადებდით, რომ ქრისტე სრული ღმერთი იყო დედამიწაზე ყოფნისას. კენოზისის თეორია უარყოფს იესო ქრისტეს სრულ ღვთაებრიობას.

კენოზისის თეორიის გავრცელებას ხელი შეუწყო არა იმან, რომ ვიღაცამ ფილიპელთა 2:7-ის უკეთესი განმარტება აღმოაჩინა, არამედ იმან, რომ ადამიანებისათვის მიუღებელი გახდა ქრისტეს შესახებ კლასიკურ, ისტორიულ ორთოდოქსიაში მიღებული დოქტრინა. თანამედროვე, რაციონალური და „მეცნიერული“ ადამიანისათვის წარმოუდგენელია იმის დაჯერება, რომ იესო ქრისტე შეიძლებოდა ყოფილიყო ნამდვილი, სრული ადამიანი და ამავდროულად, სრული ღმერთი.
რატომ უნდა ვიფიქროთ, რომ განსაკაცებლად იესოსათვის აუცილებელი იყო თავის ღვთაებრივ თვისებებზე უარის თქმა?

„განკაცებასა და მორჩილების გზის გავლასთან დაკავშირებული გადაწყვეტილება არ გახლდათ ღვთაებრიობაზე დროებით უარის თქმის გადაწყვეტილება, პირიქით, ეს იყო გადაწყვეტილება იმასთან დაკავშირებით, თუ რას ნიშნავდა სინამდვილეში ღვთაებრიობა.“ (ნ. ტ. რაიტი).

გამოყენებული წყაროები:

Wayne Grudem, Systematic Theology

Waune E. Ward, THE PERSON OF CHRIST: THE KENOTIC THEORY

N. T. Wright, Paul For Everyone: The Prison Letters: Ephesians, Philippians, Colossians, Philemon.